Հայաստանը վավերացրել է Մարդու Իրավունքներին նվիրված
միջազգային հիմնական համաձայնագրերը: Սահմանադրության եւ Օրենսդրության մեջ կատարված են այն հիմնական փոփոխություններն, որոնք ապահովում են համաձայնագրերի կատարումը: Սակայն, ցավոք սրտի, Հայաստանում շարունակվում են կոպտորեն խախտվել մարդու իրավունքները: Խախտումներն այնքան շատ են եւ համատարած, որ դժվար է առանձնացնել , թե որ ոլորտներում են դրանք ավելի հաճախակի տեղի ունենում:



Կարելի է եզրակացնել, որ Հայաստանում արդեն կա անհրաժեշտ իրավական հիմք
քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման համար, սակայն հասարակությունը`
բարոյահոգեբանական եւ աշխարհընկալման առումներով դրան պատրաստ չի: Իսկ ո՞րն է
պատճառը: Հայկական մենթալիտետի ո՞ր մի‎Ֆերն ու արժեքներն են խանգարում, որպեսզի
հասարակությունը դրանց գերապատվություն տա ի հակակշիռ մարդու իրավունքների: Ի՞նչու
է կարելի հրապարակայնորեն բռնության կոչ անել որեւէ ազգի կամ կրոնական
փոքրամասնության ներկայացուցչի նկատմամբ եւ հասարակության մի զգալի, եթե ոչ
գերակշիռ հատված, ըմբռնումով մոտենա այդ կոչերին: Քաղաքացիներին բացեիբաց կարող են
զրկել ընտրելու սահմանադրական իրավունքից, կարող են բացահայտորոն կեղծել
արդարադատությունը, իսկ հասարակության մի զգալի հատված քննարկում է ոչ թե
երեւույթը, այլ այն, թե ինչի համար է դա արվում: Այդ երեւույթները մեր «ազգի»
շահերից է ելնում, թե՞ ոչ: ««Լավ» մարդ է այն թեկնածուն, ում ձայները կեղծել են,
թե՞ ոչ»: Այս օրինակները կարելի է անվերջ շարունակել: Եթե ուշադիր դիտարկենք նման
մտածողության պատճառները, ապա կհանգենք այն եզրակացության, որ համարյա բոլոր
կեղծիքները կարող են բացատրվել «ազգային շահերով»: Այն ասացվածքը, որ ստահակների
վերջին հանգրվանը հայրենասիրությունն է, մեզ մոտ պետք է վերափոխվի
«ազգասիրությամբ»` դրա միջնադարյան ու անտիկ շրջանների հատման ժամանակահատվածին
բնորոշ իռացիոնալիզմի դրսեւորումներով: Մեր «ազգի» ընկալման չափանիշները ձեւավորվել
են խորն միջնադարում ու որեւէ էական տրանս‎որմացիայի չեն ենթարկվել:
«Հայրենասիրությունը» իր մեջ կրում է պետական ռացիոնալիզմ: Սրիկայություններն`
ավելի իռացիոնալ, չափանիշային առումներով անբացատրելի «ազգասիրությամբ» ավելի հեշտ
է արդարացնել:



Այս առումով մենք պետք է փորձենք գտնել այն «կետերն», որոնք թույլ չեն տալիս
Հայաստանում ձեւավորել ժամանակակից հասարակություն, եւ այն ինստիտուտներն, որոնք
քարոզում են «ազգասիրություն», եւ որի հիմնական զոհերն մարդու իրավունքների
սկզբունքներն են եւ պետության կայացումը:



Այդ «հակապետական ազգասիրությունը» կրում են որոշակի ինստիտուտներ, որոնց քարոզն
ձեռնտու է օրինախախտ չինովնիկներին: Այդ սկզբունքների հիման վրա Հայաստանում
կառուցվում է վարչական կապիտալիզ: Այդ հետա‎դիմական պատկերացումներն օգնում են
«գեներալին», «ոստիկանին», «օլիգարխին» եւ մյուսներին կատարել անօրինականություններ
եւ ունենալ որոշակի հասարակական լիգիտիմություն: Եթե փորձեք քննադատել բանակում
տիրող անօրինականություններն, ապա դուք ապազգային եք, խարխլում եք բանակի հիմքերն:
Եթե փորձեք պաշտպանել մարդու իրավունքներն, ապա արեւմուտքի լրտեսներ եք, գրանտներ
դիմաց պատվեր եք կատարում: Եթե փորձեք դեմ գնալ ընտրախախտումներին, ապա չեք
հասկանում Հայրենիքի շահն, չեք հասկանում, որ Ղարաբաղի հարցն կարող է լուծել միայն
Ռոբերտ Քոչարյանը: «Աղանդներն» խարխլում են մեր «ազգային կրոնը», իսկ խղճի
ազատության սահմանադրական իրավունքն մեզ պարտադրել է ապազգային արեւմուտքը: Այս
ամենի լավագույն ձեւակերպումը տվել է դաշնակցական Վահան Հովհաննիսյանը 1998 թվականի
նախագահական ընտրությունների ժամանակ. «Եթե օրենքն հակասում է ազգային շահին, ապա
ազգային շահն ավելի կարեւոր է»: Եթե զարգացնենք միտքն, ապա ստացվում է առաջին
հայացքից մի անհեթեթություն. ազգն կարեւոր է պետությունից, քանիզի Օրենսդրությունն
պետության գերագույն ատրիբուտն եւ գոյության գրավականն է, իսկ ըստ Վահան
Հովհաննիսյանի, ազգային շահն ավելի կարեւոր է: Յուրաքանչյուր ոք, բնականաբար, կարող
է ունենալ ազգային շահի իր ուրույն պատկերացումն: Սակայն այդ անհեթեթությունն
կուսակցությունների ու բազմաթիվ մտավորականների, հոգեւորականների մտածողության մեխն
է:

Դա երկրի զարգացման համար վտանգավոր երեւույթ է, հատկապես, երբ արժեքները` մարդու
իրավունքները, օրինականությունը, արդարությունը, քաղաքացիական արժեքները եւ դրանք
կրողները հայտարարվում են արեւմտյան լրտեսներ, ապազգայիններ ու հակադրում են
«ազգայինի» արժեքներին, որոնք այդպես էլ չեն բացահայտում:

Որո՞նք են այն ինստիտուտները, որոնք սերմանում են այդ «գաղափարները»:

Դրանք են` բանակ, եկեղեցի, մշակութային եւ կրթական հաստատություններ:



Հայ Առաքելական եկեղեցին ունի մեծ դերակատարություն, որը չի կատարում: Մեծ հաշվով`
քրիստոնեական աշխարհի ծնունդը նույնպես մինի գլոբալիզացիայի արդյունք էր: 2000 տարի
առաջ սկսեց ձեւավորվել քրիստոնեական աշխարհը, որը ձեւավորեց ընդհանուր արժեքներ,
ընդհանուր մշակույթ. եւ մեր ողջ ազգայինը, որը սիրում է կրկնել Հայ Առաքելական
եկեղեցին, այդ «մինի գլոբալիզացիայի» արդյունքն է: Ստեղծվեց այբուբեն, կատարվեցին
բազմաթիվ թարգմանություններ, ստեղծվեց գրականություն, սկիզբ դրվեց հայերի պատմական
հիշողությանն ու պատմական ինքնաընկալմանը: Կրոնական գործիչների զգալի մասն
այլազգիներ էին, կամ ժամանակակից լեզվով ասած` միսիոներներ: Քրիստոնեության շնորհիվ
մենք դարձանք «պատմական ազգ»: Այսօր աշխարհում ընթանում են նոր զարգացումներ, եւ
մեզ նետված է նոր մարտահրավեր, կա'մ մենք այն կընդունենք եւ կշարունակենք զարգանալ,
ինչպես դա եղավ 4-րդ դարում, կա'մ կընտրենք ինքնամեկուսացման տարբերակը` դառնալով
քաղաքակրթության մի հերթական կույր աղիք: 4-րդ դարում մեր նախահայրերը ընտրեցին
առաջին տարբերակը` զարգանալ աշխարհին համահունչ եւ դրա հիման վրա զարգացնել սեփական
ուղիները: Դա քաղաքական ընտրություն էր: Երկրորդ տարբերակը ճահիճն է: Պահպանել
անցյալում ձեռք բերվածն առանց զարգացման հեռանկարի` փակուղի է:



Իսկ ո՞րն է քրիստոնեական եկեղեցու դերը հասարակության կյանքում: Այս թեմայով
բանավեճերը շարունակվում են, սակայն կան արդեն բանաձեւեր, որոնք կարեւոր են
հասարակության համար: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ձեւակերպում է իր սոցիալական
հայեցակարգը: Այն հիմնավորել են Կաթոլիկ եկեղեցին, Բողոքական եկեղեցիներից շատերը:
2000 թվականին այն հիմնավորել է Ռուս ուղղափառ եկեղեցին` «Ռուս ուղղափառ եկեղեցու
սոցիալական հայեցակարգի հիմքերը» փաստաթղթում:



Այսինքն եկեղեցին պետք է դառնա քաղաքացիական հասարության մի կարեւորագույն մասնիկ:
Եկեղեցին պետք է ընդունի, որ մարդու իրավունքներն քրիստոնեական մշակույթի զարգացման
արդյունք է եւ ժամանակակից քրիստոնեական քաղաքակրթության հիմնական բաղադրիչն է:
Եկեղեցին չի կարող քարոզել կրոնական եւ ազգային անհանդուրժողականություն: Չի կարող
բացահայտորեն դեմ գնալ սահմանադրական իրավունքներին:

Եկեղեցիների սոցիալական հայեցակարգը հանդիսանում է սոցիալ-քաղաքական,
սոցիալ-տնտեսական եւ էթիկական նորմեր, որոնցով եկեղեցին ներկայանում է իր
հետեւորդներին եւ նպաստում քաղաքացիական հասարության ձեւավորմանը:



Եկեղեցին պարտավոր է հիմնավորել իր դիրքորոշումը սեփականության իրավունքի,
արդարության հասկացությունների մասին, անդրադառնալ ընտանի խնդիրներին եւ այլն: Պետք
է հիմնավորի իր դիրքորոշումը բարոյական նորմերի մասին, իր տեսակետն արտահայտի
սոցիալական եւ քաղաքական երեւույթների մասին` էթիկայի քրիստոնեական դիրքորոշումից
ելնելով: Իսկ եթե արտահայտվում է իր մրցակից եկեղեցիների մասին, ապա այն հիմնավորի
աստվածաբանական եւ էթիկական նորմերով:



Կարելի է բերել բազմաթիվ դեպքեր, երբ եկեղեցին ակտիվ սոցիալական դիրքորոշում
ցուցաբերելու դեպքում կարող էր դրական ներգործություն ունենալ բազմաթիվ բացասական
երեւույթների վրա: Իմ կարծիքով` մեր երկրում առկա բարոյազրկման եւ ամենաթողության
մթնոլորտի համար եկեղեցին կրում է բարոյական պատասխանատվություն:

Իրենց հրապարակային ելույթներում հոգեւորականները մշտապես հանդես են գալիս հետեւյալ
«մեսիջով»` ուղղված իշխանավորներին: «Դուք պաշտպանեք մեզ, մենք կպաշտպանենք ձեզ»:
Այսինքն` իշխանությունը պետք է պայքարի «աղանդների» դեմ, իսկ եկեղեցին կպաշտպանի
իշխանությանը: Եկեղեցու հիմնական դրույթ «Ազգն», որով կարելի է արդարացնել ցանկացաց
անօրինականություն եւ անբարոյականություն:

Այստեղ ես հիմնականում անդրադառձել եմ Եկեղեցուն: Կարելի քննարկել նաեւ բանակում
տիրող երեւույթներին, կրթական համակարգը եւ այլն:



Մարդու իրավունքներն այն ոլորտ է, որն չի կարող արծարծվել, առանց քննարկելու
երկրում տիրող բարոյահոգեբանական մթնոլորտն ու աշխարհընկալման պատկերացումները: Իսկ
հիմնական խնդիրն այն է, որ Հայաստանը երբեք չի կարող դառնալ հզոր, բարգավաճ եւ
զարգացող երկիր, երբ ոտնահարվում են Հայաստանի քաղաքացիների իրավունքներն ու
արժանապատվություն: Երբեք չի կարելի մարդու իրավունքներն ու հայրենասիրություն
միմյանց հակադրել: Դրանք միմյանց լրացնող հասկացություններ են:



Ստեփան Դանիելյան